مشخصه های برخی از شهرهای تاریخی تاجیکستان

طبق اطلاعات وزارت فرهنگ در سراسر جمهوری تاجیکستان بیش از 2000 آثار تاریخی و فرهنگی از قبیل قبرستان های قدیم، خرابه های شهر و شهرکها، قلعه ها، مناره ها، مدرسه ها، مسجدها، مزارها، مقبره ها و غیره موجود می باشند. در این میان از لحاظ ارزشهای باستانی، تاریخی و معماری آثاری از قبیل شهرک تخت سنگی)عصرهای 4-1پیش از میلاد)، پنجکنت باستانی (عصرهای 8-5)، معبد بودایی اجنه تپه (عصرهای 8-7)، شهرستان بونجکت (عصرهای 10-9)، شهر هولبوک (عصرهای 11-9)، مدرسه خواجه مشهد (عصرهای 12-12)، مقبره محمد بشارا (عصرهای 14-11)، مسجد مولانا یعقوب چرخی (عصرهای 16-15)، قلعه حصار (عصر 19)، قلعه یمچون و غیره مهم می باشند.

مشخصه های برخی از شهرها و شهرک های تاریخی تاجیکستان

مقبره ها
مقبره عبدالقادر گیلانی: به عصرهای 17-15 برمی گردد، در روستای توتاق استروشن جای دارد و یکی از مربایان بوده است.
مقبره عبداله رودکی سال 1958 در روستای پنج رود ناحیه پنجکنت در روی قبر شاعر برقرار شده است. و آن با اصول معماری زمان شاعر ایجاد شده است. سال 2008-1999 مقبره ترمیم شده است.
مقبره باباتغا به عصر 15 تعلق داشته و در شهر استروشن واقع است. در عصر 19 برای آن ایوان وسیعی ساخته شده است که دارای 4 ستون باسقف کندکاری است.
مقبره داملا اکرام متعلق به اواخر قرن 19 بوده و در روستای لنگرکران ناحیه مؤمن آباد، در بالای تپه واقع است.
مقبره یارمحمدولی متعلق به عصر 15-14 بوده و در روستای بهارک ناحیه شورآباد جای دارد.
مقبره از 7 اتاق مربع ای گمبددار عبارت بوده است. بعدها در دو طرف مقبره دو اتاق گمبدی ساخته اند که وظیفه مسجدرا ادا می کند.
مقبره لنگری بابا متعلق به قرون 18-17 بوده و در جنوب – غرب شهر کانیبادام جای دارد. مقبره مربع شکل میباشد و از خشت خام ساخته شده است.
مقبره لنگراتا متعلق به عصر 17-16 بوده و در ناحیه جبار رسول اف واقع گردیده است. از خشت پخته ساخته شده است. در سمت غربی مقبره 2 اتاق است که زیارت خانه این مقبره از همین دو اتاق عبارت است.
مقبره مخدم اعظم متعلق به عصر 17-16 بوده و در خصار جای دارد. آن یکی از ساختمان های مجتمع معماری حصار و آرامگاه شیخ احمدی کوسانی، یکی از پیشویان نقشبندیه می باشد. سراول مقبره از دو قسم زیارت خانه و گورخانه عبارت می باشد، بعداً‌ از سمت غرب یک گورخانه گنبد دار دیگر ساخته شده است. مقبره زیبای است.
مقبره میرسید علی همدانی متعلق به قرن 14 بوده و در شهر کولاب جایگیر است، قسم اساسی و قدیم ترین آن را گورخانه کوچک و زیارت خانه که سه طرفش پیش تاقدار می باشد. در مرکز گورخانه سغانه مرمرین (جای دفن استخوان شخص مرحوم، که پس از چندی از زمان فوت استخوان های وی را درآورده و در این محل دفن می کنند) خاکستری رنگ کندکاری جای دارد. در عصر 16 در نزد پیش طاق اساسی تالار بزرگ گنبدپوش ساختند. مقبره بار آخر به مناسبت جشن 2700 سالگی شهر کولاب تعمیر و ترمیم شد.
مقبره میرسعید جلال الدین گلدسته در محل چارسوی شهرک مؤمن آباد واقع بوده و تا سالهای 80 قرن گذشته خراب شده بود. در سال های 90 عصر بیست در سر مقبره متفکر نیمه دوم عصر 6 ابتدای عصر 7، مقبره جدید احداث گردید. که آن از دو حجره که اندازه یکی 2/6 х 8 متر و دیگری 30 х 2 متر می باشد. مقبره با دو نمود خشت پخته ساخته شده و دارای گنبد می باشد.
مقبره میرزا ترسون زاده: سال 1981 میلادی در سر قبر شاعر در محله لوچاب شهر دوشنبه از روی لایحه های معماران ا.خ.ظهورالدین اف و ب.ا.ظهورالدین اف و مجسمه ساز د.ب. پیابچ اف بنیاد گردیده است. از سه برچ کتاب شکل عبارت بوده و با مرمر سفید روپوش شده است و ارتفاع شاه ستون مرکزش 5/13 متر و دو ستون پهلوش 13 متر می باشد که آنها کندکاری شده اند. قشر داخلی مقبره 5/5 متر بوده و در نزد شاه ستون مرکزی آن لوح های سر قبر و نیم پیکر شاعر جای دارد. نیم پیکر از مرمر سفید ساخته شده است.
مقبره محمدی بشره: متعلق به عصرهای 14-11 بوده و در روستای مزار شریف ناحیه پنجکنت جای دارد. آن مقبره در روی قبر خواجه محمدی بشره (866- 753 م.) محدث اسلام بنا یافته و سه گروه اتاق های درون به درون عبارت است. سالهای 1342-1343 نمای اساسی بنارا با پیش طاق نما داده اند. در مقبره یکچند قبر است، که آنها در دخمه جایگیر هستند.
مقبره آق مزار متعلق به عصرهای 12-11 م. بوده و در روستای چپرین ناحیه شهرطوس واقع گردیده، از خشت خام، پیش طاق و گنبدش از خشت پخته ساخته شده است. طاق درآمدگاه اساسی آن منقش است. در بالای مقبره، گنبدی نه آن قدر بزرگ جای دارد.
مقبره صدرالدین عینی: سال 1954 م. طبق لایحه های معمار یو. اسنیگوفسکی در سر قبر استاد عینی بنا شده است. آن در واقع با نام عینی، واقع در قسمت شمالی شهر دوشنبه واقع است. بنا گنبددار است. گنبد در شش ستون استوار شده، از سه سمت زیرپایه دارد. در وسط مقبره نیم پیکر عینی گذاشته شده است. مؤلف نیم پیکره ا.ا. منویلوف می باشد.
مقبره سر مزار: متعلق به عصر 17-16 بوده و در شهر استروشن جای دارد. قدیم ترین قسمت این مجتمع در عصر 16 ساخته شده و در عصر 17 بنای دیگری با نام اجنه خانه در قسمت شمال – غرب مقبره ساخته شده است. هم مقبره و هم عمارت دوم از خشت پخته می باشد. در قسمت شمال – شرق مسجدی با بنای ایوانی سرستون جای دارد که سقف آن با نقش و نگارهای قدیمی آرایش یافته است.
مقبره طلا حلاجی متعلق به قرون 12-11 بوده و در روستای ایوج ناحیه شهرطوس جای دارد. آن مربع شکل بوده و از خشت پخته ساخته شده و از جنوب شرق و غرب درآمدگاه های دارد. گنبدش خراب شده است.
مقبره خالبای قرا متعلق به قرون 19-18 بوده و در ناحیه وحدت جای دارد. دارای تالار مربع بوده، پیش طاق بزرگش از دو طرف گلدسته دارد. قسمت بالای مناره ها خراب گردیده است. با اصول هنر معماری قرون 12-11 خشت چینی شده است. کنبدش با اصول هنر معماری عصر 15 ساخته شده است.
مقبره حاج عبدالحق: متعلق به قرون 12-10 م. بوده و روستای چارکوه ناحیه اسفره واقع است. آن مربع شکل بوده 35/6 х   35/6 متر اندازه دارد. ارتفاع آن سه متر بوده و از خشت خام ساخته شده و پیش طاق ندارد. مقبره خواجه دورباد: متعلق به عصرهای 13-12 م. بوده و در حومه روستای سعیدی ناحیه شهرطوس جای داشته، از خشت پخته بنا یافته است. معماری مقبره جالب بوده و در این اواخر تعمیر و ترمیم شده است.
مقبره خواجه اسحاق ختلانی: در سمت جنوب شرق روستای خواجه اسحاق کولاب واقع بوده و تا سال های 90 عصر 20 این مرقد متفکر نیمه دوم عصر 14 ابتدای عصر 15 از یک بنای گلین دارای اندازه 4 х 8 متر عبارت بود. بنای نوع مقبره عبارت است از: دو حجره درون به درون که حجره اول زیارتگاه و حجره دوم آرامگاه است. هر دوی حجره دارای گنبد بوده است؛ اندازه عمومی بنا 8 х 13 متر می باشد.
مقبره خواجه محمود ابودردار متعلق به اواخر عصر 19 بوده و در روستای زورانی ناحیه پنجکنت جای دارد دارای کنج های راست بوده، گورخانه اش گنبددار است. داخل بنا عبارت از 4 اتاق بوده، پیش طاق و گنبدش کاشی کاری شده است. سغانه (محل دفن استخوان متوفی) گورخانه، خیمه شکل است.
مقبره خواجه نقش ران: متعلق به عصر 12-11 بوده و در ناحیه ترسون زاده جای دارد. این مجتمع دارای 2 مقبره بوده و مقبره یکم خیلی آسیب دیده و ارتفاع دورش 80/2 متر بوده، مربع شکل و به اندازه 80/6 х 60/6 متر می باشد. مقبره دوم کمتر آسیب دیده، مساحتش 35/16 х 11 متر بوده، از گورخانه مربع و پیش طاق عبارت است. ارتفاع دیوارهایش 15/5 متر است. مساحت گورخانه 30/8 х 10/8 متر است. مقبره در عصرهای 17-16 تعمیر شده و در گورخانه مقبره دوم دو سغانه جای دارد، که از خشت پخته بوده و در روی سنگ یکی از آنها سوره های قرآن حک شده است.
مقبره خواجه سرباز متعلق بوده به قرون 12-11 م. بوده و در روستای سعیدی شهرطوس جای دارد. مربع شکل و گنبددار است؛ اندازه اش 5/7 х 5/7 متر است. مقبره از خشت خام بنیاد شده است. در نماهای غرب و شرق آن، نیم ستون های چارتراش و در نمای غربی سه نمایه و چهارنمایه قرار داده اند. گنبدی بنا گلین کوره شکل بوده است و در بالای زیر گنبدی خشتین رواقی بنیاد گردیده است.
مقبره خدایار بلعمی: متعلق به عصرهای 18-17 م. بوده در سلسله مجتمع حضرت شاه استروشن جای دارد. آن به صورت خشتی و گنبددار بوده، دارای پیش طاق و مساحت 4 х 4 متر می باشد. در وسط مقبره زیر گنبد سغانه ای دارای مساحت 1/2 х 05/4 х 15/13 متر ساخته شده است.
مقبره حضرت سلطان در 18 کیلومتری شمال شرقی خاولینگ کولاب جای داشته و این بنا برای بار اخر 2005-2003 م. اصول معماری شرقی از خشت پخته ساخته شده است. مساحت بنا در مجموع 21 х 6 متر بوده، از دو حجره زیارت گاه 5 х 5 متر و گورخانه 4 х 42/13 متر عبارت است.

مناره ها
در گذشته مناره ها از خشت، سنگ و چوب در پهلوی مسجد یا مدرسه بوده که برای اذان گفتن ساخته شده بودند. آنها به شکل مدور، چارکنج بنیاد شده و کتیبه ها آرایش می یافتند. تا عهد حاضر مناره ها خیلی کم باقی مانده اند که از این قبیل می باشند:

مناره وزر: متعلق به اواخر قرن 11 و اول قرن 12 بوده در شهرک عینی ناحیه عینی جای دارد. آن روی ته کرسی مربع بنا شده و 5/13 متر ارتباع دارد. مناره از خشت خام بنا شده است. مناره دارای گمبد بوده و به صورت زینتی مارپیچ داخلی تابه گمبد آن به همین صورت رفته است.
مناره کانیبادام: متعلق به ابتدای عصر 20 بوده، در مرکز شهر کانیبادام جایگیر است. ارتباع 15 متر و قطرش 2/4 متر بوده، طبق معماری سنتی عصر 10 و 12 بنیاد شده است. دیوارش با نقش و نگار هندسی آرا یافته، خشت های قسم پایانی دیوار با طرز عمودی و افقی جفت-جفت جدا شده اند.
مناره روستا و ده رزری: ناحیه عینی متعلق به عصرهای 11 و 12 بوده، تقریباً 20 متر بلندی داشته است، که تا حال 9 متر آن باقی مانده و قطرش 5 متر است. آن از خشت خام بنیاد گردیده، خشتها با طرز عمودی و زاویه ای دندانه شکل جدا شده اند.
مناره خجند: متعلق به اخر عصر 19 بوده، جزء مجتمع معماری شیخ مسلح الدین محسوب می شود. در سالهای 1896-1895 میلادی از خشت پخته، اندازه اش  26 * 26 سانتیمتر ساخته شده است. قطر آن 6/1 متر و ارتفاع آن 21 متر می باشد.

مشخصات برخی از مناره ها به ترتیب الفبا

موزه ها
در حال حاضر در تاجیکستان 40 موزه، از جمله 30 موزه کشورشناسی و هنر، 8 موزه خانه ادبی و 2 موزه بخشهای دیگر موجود است که مهم ترین آنها از این قبیل می باشند:
موزه ملی به نام کمال الدین بهزاد در شهر دوشنبه (1934 میلادی)
موزه ملی باستانی تاجیکستان در شهر دوشنبه (2001 م.)
موزه شهر خجند (1931 م.)
موزه شهر قرغانتپه (1981 م.) در ولایت ختلان
موزه شهر خاروغ در بدخشان (1944 م.)
موزه شهر پنجکنت در استان سغد (1958 م.)
موزه شهر کولاب (1968 م.)
خانه موزه صدرالدین عینی در کناب میدان عینی شهر دوشنبه (1963م.)
خانه موزه ابوالقاسم لاهوتی (1981 م.)
خانه موزه میرزا ترسون زاده (1978 م.)
خانه موزه زیاداله شهیدی
موزه اسباب های موسیقی گرمنج ذوقی بیک اف
خانه موزه محی الدین امین زاده (1974 م.)
خانه موزه محمدجان رحیمی (1970 م.)
خانه موزه سیدعلی ولی زاده (1981 م.)
موزه حصار در مدره کهنه در شهر حصار