اطلاعات علمی درباره زنبور عسل؛ انواع نژاد زنبور و محصولات مفید آن

به گونه ای از زنبورهای موجود در طبیعت یافت می شوند و برای ادامه حیات خود لانه سازی می کنند به زنبور عسل معروف هستند. این زنبور در فارسی با نام دیگر مگس انگبین، منج و منگ نیز شناخته می شود و برای تولید ثمره خود باید شهد گل ها را گردآوری نماید.

همچنین زنبورهای موجود در هر کندو شامل زنبور نر، زنبور ملکه و زنبور کارگر می باشند. البته منگ ها حشرات اجتماعی بوده و با وجود غذایی کافی بیرون از کندو نمی توانند زندگی کنند و به زندگی گروه عادت دارند. این حشره مفید به رده دوبالان تعلق داشته و تاریخچه زیست آن به قبل از انسان روی زمین باز می گردد.

تاریخچه و قدمت زنبور عسل

قدمت زنبور عسل به قبل پیدایش انسان روی زمین باز می گردد تا جایی که این حشره حدود 150 میلیون سال پیش مشغول به تولید مثل بوده است. البته این نوع زنبور در آن زمان فاقد زندگی اجتماعی بوده و همانند سایر زنبورهای موجود در طبیعت به صورت انفرادی زندگی می کرد.

سپس هر زنبور برای خود یک لانه مخصوص داشته که به مرور زمان و پیداش کندو محلی، این چرخه نیز تغییر یافت. بنابراین زنبورها در کندو محلی متولد شده و با انجام فعالیت، برادران و خواهران خود را پرورش می دادند. همچنین مواد غذایی مورد نیاز را در کندو انبار و ذخیره می کردند.

نخستین فسیل شناسایی شده از مگس انگبین به زنبوریی تعلق دارد که در صمغ درخت قرار گرفته است. این فسیل هم اکنون در موزه کشور آلمان برای بازدید عموم نگهداری می شود. براساس اطلاعات به دست آمده قدمت این حشره به سال ها پیش از میلاد مسیح باز می گردد که بشر برای نگهداری از آنها، کندوی گلی یا سفلی را به کار می برد. نخستین کتاب که درباره منگ نوشته شده به ارسطو دانشمند یونانی تعلق دارد.

ظاهر زنبور عسل چگونه است؟

زنبور عسل دارای سایز به حدود 15 میلی متر بوده و رنگ آن قهوه روشن می باشد. این حشره بدنی به شکل بیضی داشته که رنگ زمینه آن زرد و روی آن نوارهای قهوه ای قرار گرفته است. البته رنگ منگ در بین گونه ها کاملا متفاوت بوده و با این وجود همه زنبورها از طیف های تیره به روشن برخوردار هستند.

همچنین نوارهای تیره و روشن از بقای این حشره خبر می دهند. برای مثال برخی گونه ها به محض نزدیک شدن شکارچیان خود را پنهان می کنند. اما زنبورهایی با رنگ روشن بدن دارای قدرت نیش بالایی بوده و برای سارقین یا شکارچیان عسل نوعی هشدار محسوب می شوند.

آناتومی زنبور عسل

بدن زنبور عسل دارای آنتن، پا، قوزک پا، شش بخش قابل رویت از شکم و سه قسمت قفسه سینه، سر منگ از چشم ها، سازه های تغذیه ای و آنتن ها تشکیل شده است. البته چشم های این حشره شامل چشم های مرکب و چشم های ساده هستند. چشم های مرکب به حشره کمک کرده تا درک اطلاعات، نور و رنگ ناشی از تابش اشعه UV آسان گردد.

همچنین چشم ساده (OCELLI) مقدار نور محیط را برای حشره مشخص می نماید. عملکرد آنتن ها نیز در اندازه گیری سرعت پرواز و تشخیص بوها نقش بسزایی دارد. ماندوبال یا همان فک یکی دیگر از اعضای منگ بوده که وظیفه خوردن گرده، شکل و برش دادن آن به موم، نظافت کندو، تغذیه ملکه و لارو، مبارزه و مراقبت از پوست را بر عهده دارد.

شش بخش شکم، اندام های تولید مثل ماده در زنبور عسل ملکه، اندام تولید مثل در زنبور نر، نیش حشرات در زنبور ملکه و کارگر را در بر می گیرد. همچنین قفسه سینه این حشره شامل پاها، بال ها و عضلاتی بوده که قادر به کنترل آنها می باشد. پس بال های جلویی با سایز بزرگتر نسبت به بال های عقب نوعی مکانیزم خنک کننده و برای پرواز مورد استفاده قرار می گیرند. اما بال های عقب برای خنک و گرم نگه داشتن کندو به کار برده می شوند.

غده های زنبور عسل

بدن زنبور عسل شامل غده مختلفی بوده که هر کدام نقشی در زندگی این حشره ایفا می کنند. پس غده های موجود در بدن این حشره به شرح زیر می باشند.

غدد دوفور

این غده در شکم زنبور کارگر قرار گرفته و رنگی قرمز دارد. غده دوفور کاملا قلیایی بوده و فقط در بدن زنبورهای کارگر و ملکه یافت می شود.

غدد بزاقی

سیستم غدد بزاقی یا غدد لوبیایی دارای دو جفت غده خارجی بوده که یکی از آنها غده بزاقی سر که در سر زنبور قرار دارد و دیگری در قفسه سینه حشره یافت می شود. همچنین غده قفسه سینه و غده سر از لحاظ پروتئین کاملا با یکدیگر فرق دارند. البته محل قرارگیری غده بزاقی سر در سر زنبور واقع شده که زمان لارو بودن برای تنیدن تار به اطراف خود از آن استفاده می کند. سپس هنگامی که رشد کرد و به زنبور تبدیل شد در نقش غده بزاقی ظاهر می گردد.

غدد هیپوفارنکس یا شیری

غده شیری نیز دارای یک جفت غده طولانی بوده که محل قرارگیری آنها در دو طرف سر است. البته فعالیت این غده ها به سن کارگران وابسته بوده و سرشار از پروتئین هستند. همچنین در زنبورهای کارگر ترشح این غده به شکل ژل رویال است.

غدد فک پایین

سایز غدد فک پایین در زنبورهای نر تقریبا کوچک، در زنبورهای کارگر متوسط یا نسبتا بزرگ و در ملکه خیلی بزرگ هستند.

غدد زیر آرواره ای

این غدد مخصوص ملکه بوده که فرومون یا مواد عطری را ترشح می نماید.

غده بویایی

این غده قرمز رنگ مختص زنبورهای کارگر بوده و در موارد زیر ظاهر می شود:

• زمانی که کارگران جوان از بلندترین پروازهای خود برمی گردند.
• زنبورهایی که به مزرعه های اطراف می روند.
• زنبورهای مزرعه رو هنگامی در راه برگشت به لانه با مشکل مواجه می شوند.
• زمانی که زنبورهای کارگر بدون ملکه وارد کلنی می شوند.
• زنبورهای کارگر در برخی شرایط غیر نرمال
• هنگامی که زنبورهای کارگر بیرون از کلنی از خود بی خود می شوند.
• زنبورهای کارگری که زمان حمله، شکل خوشه ای به خود می گیرند.

غدد زهر

این غده شامل کیسه زهر و غده زهر می باشد.

غدد موم

غدد موم از اصلاح سلول های اپیدرمی تشکیل می شوند و زمانی که فعال هستند سایز سلول ها افزایش می یابند. البته ترشح این غده کاملا مایع بوده و به همین دلیل حجم زیادی از موم را تشکیل می دهد. همچنین موم از طریق پاهای پشتی به سمت آرواره ها انتقال می یابد.

ناگفته نماند برای تولید موم به میزان یک کیلوگرم به 4-8 kg عسل نیاز است. زنبورهای کارگری که در 5-6 روز اول تولدشان به کمک گرده تغذیه می شوند غده های موم برای آنها فعال می باشند.

نژادهای معروف زنبور عسل

زنبور عسل با وجود اینکه جزو معروف ترین زنبورها می باشد ولی درصد پایینی از گونه های زنبور را در بر می گیرد. پس از معروف ترین نژادهای زنبور مختص تولید عسل می توان به موارد زیر اشاره کرد.

زنبور عسل سیاه (Apis mellifera mellifera)

نژاد این نوع زنبور به اروپای جنوبی بر می گردد اما امروزه در بلژیک، هلند، سوئیس، فرانسه و انگلستان نیز یافت می شود. از جمله مزایای بارز زنبور سیاه این است که می تواند غذای زیادی را مصرف نماید تا در شرایط دشوار زمستان زنده بماند.

زنبور عسل طلایی یا ایتالیایی (Apis mellifera Ligustica)

زیستگاه اصلی زنبور ایتالیایی یا طلایی، شبه جزیره ایتالیا بوده و این نوع زنبور نسبت به زنبور سیاه اندامی کوچک تر دارد. همچنین رنگ بدن این نوع زنبور زرد مایل به قهوه ای بوده که همین رنگ دلیل عمده رنگ موهای بدن نژاد ایتالیایی به ویژه نرها می باشد. ناگفته نماند که دلیل نامگذاری این زنبور به رنگ طلایی آنها باز می گردد.

زنبور عسل کارنیولان (Aps Mellifera carnica)

زنبور کارنیولان در دره دانوب، شمال بالکان و بخش جنوبی کوه های آلپ در کشورهای بلغارستان، رومانی، آلمان، مجارستان و اتریش پراکنده شده است. این نژاد از بدنی به رنگ خاکستری متمایل به قهوه ای برخوردار بوده و موهای آنها پرپشت و کوتاه می باشد. از جمله ویژگی های بارز زنبور کارنیولان می توان به آرام بودن آن اشاره کرد و به عنوان آرام ترین نوع زنبور در بین سایر شناخته شده است.

زنبور عسل قفقازی (Apis mellifera caucasica)

جایگاه اصلی این نژاد از زنبور همان کوه های قفقاز بوده و رنگ بدن آن خاکستری روشن است. از جمله ویژگی های بارز نژاد قفقازی می توان به آرام بودن آنها اشاره کرد. زیرا نسبت به سایر گونه ها کمتر نیش می زنند. زنبور قفقازی حساس زیادی به نوزما داشته و قادر به پروسه زمستان گذرانی نمی باشد. ناگفته نماند که افزایش غذا هیچی نقشی در زمستان گذرانی این گونه ندارد.

زنبور عسل ایرانی (Apis mellifera meda)

همان گونه که از نام آن پیداست جایگاه اصلی این نژاد از زنبور کشور عزیزمان ایران است. زنبور ایرانی از لحاظ شکل ظاهری دارای سه حلقه سیاه رنگ در ابتدای شکم بوده و ما باقی حلقه ها از رنگ زردی مایل به قهوه ای برخوردار می باشند. همچنین نژاد ایرانی به زنبور نیش زن مشهور بوده و در حالی که غریزه نیش زنی چنین نژادی کاملا معمولی است. این نژاد در مقایسه با سایر نژادها از لحاظ مصرف مواد غذایی خیلی قانع بوده و مصرف آنها در زمستان به کمترین حد ممکن می رسد.

از دیگر مزیت های این نژاد می توان به تحمل بالای زنبورهای ایرانی در سرمای زمستان و مناطق سردسیر اشاره کرد. این نژاد از لحاظ جمعیت در فصل بهار خوب بوده و تا اواخر ماه خرداد به بیشترین تعداد خود می رسد. ناگفته نماند که نژاد ایرانی علاوه بر مزایا از معایبی همچون تولید مثل زیاد و غارتگری اشاره کرد.

زنبور عسل در قرآن کریم

نکته جالبی در مورد شماره 16 در قرآن ذکر شده و اسم زنبور عسل نسبت به سایر موجودات در تعداد بیشتری در این کتاب آسمانی آمده است. همچنین موجودات زیادی در قرآن وجود دارند که به اندازه این موجود نقش ایفا نمی کنند. زیرا زنبور تنها موجودی بوده که به طور پیوسته در دو آیه ذکر شده و شماره 16 سوره نحل را به خود اختصاص داده است. بنابراین تعداد کروموزم های زنبور نر با شماره این سوره مساوی می باشد.

پس عدد سوره به تعداد کروموزوم ها اشاره داشته و آیات 68 و 69 از اسم این حشره خبر می دهند. البته آیه 68 شامل 13 کلمه بوده و اگر کلمات این آیه را از اول تا کلمه زنبور حساب شوند 884 حرف دارند. برای اثبات این موضوع می توان شماره آیه را ضربدر تعداد کلمه کرد که تعداد حروف به دست می آید. (68*13=884)

زنبور عسل چگونه عسل تولید می کند؟

زنبور با مکیدن عصاره قندی به نام شهد تغذیه کرده و عسل تولید می کند. همچنین زنبورها شهد را در معده جداگانه از معده غذایی به نام معده عسلی ذخیره می نمایند. به محض بارگیری کامل، زنبورها به کندو باز می گردند و با انتقال شهد به زنبور های کارگر از طریق دهانشان، کار خود را به اتمام می رسانند. سپس زنبورهای کارگر باید به مدت 30 دقیقه این شهد را در دهان خود بجوند.

البته شهد از حشره ای به حشره دیگری انتقال داده می شود تا به مرور زمان به عسل تبدیل گردد. در نهایت زنبورها عسل را در سلول های لانه زنبوری ساخته شده از موم و به شکل مکعب های کوچک ذخیره می کنند. در این وضعیت عسل کمی مرطوب بوده و زنبورها با خنک نمودن عسل به کمک بال ها، این ماده را چسبناک و خشک می نمایند. به محض آماده سازی عسل، سلول ها را به کمک موم محکم نموده تا همیشه تمیز بمانند.

محصولات زنبور عسل

محصولات تولید شده توسط این نوع زنبور زیاد بوده و در دو بخش داخل و خارج کندو تقسیم می شوند. بنابراین محصولات داخل کندو ژل رویال، زهر زنبور و موم را شامل می شوند و محصولات داخل کندو گرده گل، بره موم، عسلک و عسل را در بر می گیرند.

عسل

زنبورها با مکیدن شیره روی برگ درختان می توانند روی آنها مراحل تولید عسل انجام دهند.

بره موم

بره موم از ترکیب صمغ درختانی همچون شاه بلوط، نارون و … به پای زنبور چسبیده تولید می شود و از خواص ضدمیکروبی برخوردار است. این ماده چسبناک و خمیری بوده و با رنگ های سبزه تا قهوه ای تیره قابل دسترس می باشد. همچنین بوی بسیار مطبوعی دارد.

گرده گل

اندام نر گیاهان برای پروسه لقاح بایستی روی اندام ماده گیاهان قرار گیرند که برای این نوع انتقال به زنبور نیاز دارند.

موم

موم ماده ای نرم و زرد رنگ بوده که توسط زنبور تولید می شود و در برابر رطوبت از مقاومت بالایی برخوردار می باشد. البته مقاومت موم در برابر فشار مکانیکی و حرارت بسیار پایین است.

زهر

انجمن آپی تراپی آمریکا از محصولات ساخته شده با زهر، گرده و عسل برای پروسه زنبور درمانی استفاده می کند. البته زهر زنبور در موارد نادر کاربرد دارد که به شرح زیر است.

ضدالتهاب: در زهر زنبور موادی همچون آپامین، آدولاپین و ملتین وجود دارند که از خواص ضدالتهابی برخوردار می باشند.

آرتروز: طبق تحقیقات انجام شده در طب سوزنی، زهر زنبور می تواند اثر مثبتی بر تورم و درد مفاصل داشته باشد.

مسکن درد: زهر زنبور درد شدید ناشی از برخی بیماری ها را تسکین می بخشد. همچنین مواردی مانند عفونت، تاندونیت، سوختگی و مولتیپل اسکروزیس را بهبود می بخشد. البته برخی از افراد عقیده دارند که زهر زنبور به زخم های ناشی از سرطان پوست، پسوزیاریس و درمان آکنه کمک شایانی کرده است.

ژل رویال: ژل رویال یا شاه انگبین از غدد مغزی زنبورهای کارگر ترشح شده و زنبورهای نوزاد به کمک این مایع تغذیه می شوند.

رفتار زنبور عسل

زنبورهای عسل از جمله موجودات اجتماعی می باشند که به صورت گروهی در کلنی به سر می برند. البته با وجود چنین شرایطی در داخل کلنی ها از خود رفتارهای خشونت آمیزی نشان می دهند. برخی مواقع در هوای سرد زنبورهای نر از کلنی خود خارج می شوند.

همچنین در اکثر مواقع ملکه به خاطر سلطه گری ملکه های دیگر را از بین می برد. البته با وجود اینکه زنبور نقشی اصلی در گرده افشانی ایفا می کند. ولی به یکسری اقدامات نیاز است که نباید کندو در نزدیکی محیط زندگی قرار گیرد. زیرا امکان نیش زدن افراد محیط زیاد است.

کلنی و مسئولیت های هر زنبور

زنبورهای عسل همچون سایر گونه های زنبور از زندگی اجتماعی برخوردار بوده و با جمعیت چندین هزار نفری در کلنی ها زندگی می کند. همچنین در هر کلنی سه نوع زنبور تحت عنوان زنبور ملکه، زنبورهای نر و زنبورهای کارگر ماده نابارور وجود دارند.

زنبورهای ملکه از طریق جفت گیری با زنبورهای نر تولید مثل کرده و با تاسیس کلنی های جدید در آنها تخم گذاری می کنند. بنابراین ملکه در سلول های لانه تخم ها را قرار می دهد. پس زمانی که تخم ها به لارو تبدیل شده باشند از تخم بیرون خواهند آمد. البته هر کلنی دارای یک ملکه بوده که در هر روز می تواند 2000 تخم تولید کند.

وظیفه پرستاری از لاروهای داخل سلول ها بر عهده زنبورهای کارگر بوده و تغذیه آنها را با عسل و گرده به مدت 3 هفته تامین می کنند. با گذشت زمان ذکر شده لاروها بالغ شده و با دقت کافی از سلول های مهر و موم شده خود را بیرون می آورند. همچنین تنها هدف این زنبورها، جفت گیری با ملکه بکر و تولید مثل است که بعد از این پروسه می میرند. کارگران ماده نابارور قادر به تخم گذاری نبوده و نمی توانند کلنی های جدید بسازند. ولی وظایف مهمی بر عهده داشته و لاروها را به کمک ترشح مایع از غدد شکمی خود تغذیه می نمایند. در نهایت کارگران بالغ مسئول نگهداری و حمل مواد غذایی گردآوری شده به کمک زنبورهای مزرعه رو می باشند.

گستره توزیع زنبورهای عسل

گونه های مختلفی از زنبور عسل در سطح این کره خاکی دیده شده اند که ایالات متحده آمریکا و اروپا را نیز در بر می گیرند. البته در اواخر بهار و تابستان بیشتر از سایر فصل ها دیده می شوند. همچنین زمانی که زنبورهای ملکه جدید به همراه هزاران زنبور کارگر با هدف ساخت کلنی جدید، لانه های قدیمی خود را رها می کنند.

سپس در مکان های مختلفی گروه های بزرگی از این زنبورها کنار همدیگر یافت می شوند که به دنبال جایی برای انتخاب کلنی جدید می باشند. البته ازدحام شدید جهت استقرار کلنی جدید تقریبا یک شبانه روز ادامه دارد. ناگفته نماند این ازدحام بی ضرر بوده و با این وجود گونه های خاصی از آنها مهاجم بوده و به احتمال بالا ناخواسته هجوم می نمایند.

زنبورهای عسل در نقاط مختلف دنیا یافت می شوند به همین دلیل از رفتار و طبیعت متفاوتی برخوردار هستند. برای مثال زنبورهای ایتالیایی خیلی مطیع بوده در حالی که زنبورهای آفریقایی و آلمانی به شدت تدافعی هستند. البته تمام زنبورها اگر تحریک شوند قطعا حالت تدافعی به خود می گیرند و انسان ها و همه حیوانات را از خود دور می کنند.

گرده افشانی

قدمت گرده افشانی طبیعت توسط زنبور عسل به میلیون ها سال برمی گردد. پس گیاهان برای ثمردهی به زنبورها وابسته هستند. زیرا هدف گیاه همان تولید مثل است. بنابراین زنبورها به صورت ناخواسته سلول های اسپرم گیاه نر و گرده را از یک گل به گل دیگری انتقال می دهند. زیرا اکثر گیاهان بدون عمل گرده افشانی نمی توانند تولید مثل کنند و بعد از مدتی از بین می روند. درنتیجه انسان از این رابطه منفعت زیادی می برد که فرآورده و خود محصول عسل را شامل می شود.

اکثر محصولاتی که مردم مورد استفاده قرار می دهند نتیجه گرده افشانی زنبورها می باشند. برخی از تولیدکنندگان با هدف گرده افشانی برای میوه، سبزی و گیاهان خود در باغ ها از کلنی های زنبور نگهداری می کنند.

موادی که در بدن زنبور عسل ذخیره می شوند کدامند؟

اگر زنبورهای عسل بهاری باشند به ذخیره سازی مواد غذایی در بدن خود نیازی ندارند. زیرا عمر آنها کوتاه بوده و با گذشت 5-6 هفته پیر می شوند و می میرند. اما زنبورهایی که بعد از نیمه دوم فصل تابستان به دنیا می آیند تقریبا 8 ماه می توانند زنده بمانند. پس عمر این نوع زنبور نیمه دوم تابستان، کل پاییز، زمستان و در برخی مواقع مدت کمی از بهار را شامل می شود. بنابراین زنبورهای زمستانی تغذیه نخستین لاروهای بهاری را بر عهده دارند.

البته زنبور ملکه اولین تخم ها را در روزهای آخر زمستان می گذارد که خبری از گرده گل و شهد نیست. در نتیجه زنبورهای زمستانی در روزهای اول تولد خود به میزان زیادی گرده گل می مکند تا مواد پروتئینی و چربی ها را زیر پوست ذخیره نمایند. همین مواد منبع اصلی تغذیه لاروها می باشد.