زلزله چیست و چرا ایجاد می شود؟ موقع زلزله چه باید کرد؟

زلزله چیست و چگونه به وجود می آید

زلزله یا زمین لرزه یکی از اتفاقات غیر قابل پیش بینی است که می تواند عواقب و خطرات جبران ناپذیری برای انسان و سازه هایی که اصول ایمنی در آنها رعایت نشده است، داشته باشد. در ادامه این مقاله قصد داریم شما را با زلزله، علائم، انواع آن و همچنین راهکار هایی که بهتر است در زمان وقوع زلزله آن ها را انجام دهید تا از حوادث ناخوشایند جلوگیری کنید، آشنا کنیم ؛ در ادامه مقاله همراه ما باشید.

هر سال حدود ۵۰ هزار زمین لرزه ،کره زمین را به لرزه در می آورد ،که از این تعداد حدود صد زمین لرزه در مناطق مسکونی و یا نزدیک به این مناطق رخ می دهد، با توجه به بزرگی یا کوچکی زمین لرزه خسارات جبران ناپذیری برای انسان به وجود می آید که از این خسارات می‌توان به جان باختن انسان ها و همچنین خسارات مالی ناشی از خرابی های مناطق مسکونی اشاره کرد.

ویدیویی جالب و آموزنده در مورد زلزله و کارهایی که برای حفظ ان می بایست انجام داد را در ادامه مشاهده کنید.

زمین لرزه یا زلزله به دلیل لرزش ناگهانی پوسته زمین به وجود می آید، یکی از دلایل اصلی وقوع زلزله زمین لرزه افزایش فشار لایه های درونی زمین بر یکدیگر است، زمانی که طبقات درونی زمین شروع به شکسته شدن می کنند انرژی فراوانی به واسطه این شکسته شدن آزاد می شود به طوری که ممکن است در ابتدای آزاد شدن انرژی، لرزه های کوچک در سنگ ها ایجاد شود که به این پدیده پیش لرزه می گویند ،اما بعد از اینکه فشار درونی افزایش بیابید به طوری که سنگ ها قدر خود را از دست بدهند و توان مقاومت نداشته باشند، انرژی پنهان به طور کامل آزاد می شود، و زمین لرزه یا زلزله رخ می دهد، ممکن است پس از زمین لرزه اصلی چندین بار با فاصله زمانی کوتاه، پس لرزه اتفاق بیفتد که اثرات آن مهم است.

کمربند های زلزله خیز

یکی از مهمترین کمربندهای زلزله خیز که در نقشه های لرزه نگاری نیز می توان آن را دید، کمربند اقیانوس آرام است،اغلب مناطق ساحلی اطراف اقیانوس آرام مانند کشورهای ژاپن ،نیوزلند، آلاسکا و همچنین سواحل جنوب آمریکا تحت الشعاع این کمربند قرار گرفته اند ،به طوری که ۸۰ درصد انرژی موجود در زمین لرزه ها از نقاطی به وجود می آیند که مرکز آنها بر روی کمربند زلزله اقیانوس آرام قرار گرفته است،از آنجایی که این کمربند فعالیت آتشفشانی بسیاری دارد به نام حلقه آتش اقیانوس آرام نیز معروف است،کمربند دوم ، کمربند زلزله خیز آلپید است که از منطقه مدیترانه به شرق و از آسیا به شرق هند امتداد می‌یابد ،انرژی آزاد شده از این کمربند حدود ۱۵ درصد از انرژی آزاد شده در جهان است ،کمربند های دیگری نیز وجود دارند، اما این دو کمربند معروف ترین کمربند های زلزله خیز در جهان هستند.

انواع زمین لرزه

زلزله یا زمین لرزه ممکن است به صورت طبیعی یا رویداد های ساخت بشر به وجود آید که در ادامه به دسته بندی و توضیحات آنها می پردازیم.

• رویداد های طبیعی
• زلزله یا زمین لرزه های زمین ساختی
• زلزله یا زمین لرزه های آتشفشانی
• زلزله یا زمین لرزه های فرو ریختی
• زلزله یا زمین لرزه های اقیانوسی
• رویداد های ساخت بشر
• زلزله یا زمین لرزه های القایی
• زلزله یا زمین لرزه های ناشی از رویدادهای کنترل شده

زلزله یا زمین لرزه های زمین ساختی: یکی از انواع زمین لرزه که جزو اقسام زمین لرزه با منشا طبیعی است، که به نام زمین لرزه تکتونیکی نیز معروف است،این زمین لرزه به دلیل حرکات صفحات در پوسته زمین ایجاد می شود، اکثر زمین لرزه های ثبت شده در جهان از این نوع زمین لرزه اند.

زلزله یا زمین لرزه های آتشفشانی: زلزله یا زمین لرزه آتشفشانی تنها در مناطق فعال آتشفشانی رخ می دهد، که به انفجار های آتشفشانی نیز معروف است، این نوع زمین لرزه به دلیل باز شدن ناگهانی کانال هایی در پوسته زمین ،حرکت فوری ماگما ،فروریختن سقف کانال های زیرزمینی و…ا ایجاد می شود.

زمین لرزه یا زلزله فرو ریختی: زمین لرزه های فرو ریختی به دلیل فرو ریختن کانال های زیرزمینی  و غارها ایجاد می شوند،این زمین لرزه بسیار خفیف و ناچیز است و با نام زمین لرزه های فرو ریختی شهرت دارد.

زلزله یا زمین لرزه های القایی: زمین لرزه های القایی بر اثر تغییرات ناگهانی سطح آب دریاچه های پشت سد، تزریق آب به داخل زمین ، آبگیری و … در نواحی که گسل فعال وجود دارد، به وجود می آید. دلیل اصلی زمین لرزه القایی بارگذاری بر روی زمین یا برداشتن ناگهانی بار از دوش زمین است، این زمین لرزه ها به زمین لرزه های القایی معروفند، که میتوان به تغییرات فصلی دریاچه سفیدرود اشاره نمود.

زلزله یا زمین لرزه های ناشی از رویدادهای کنترل شده یا ناشی از انفجار: انواع انفجار نظامی ،صنعتی یا فعالیت های ساختمانی لرزه هایی را به وجود می آورند که شدت و محل وقوع آنها قابل پیش بینی است ،این نوع زمین لرزه ها با نام های زمین لرزه ناشی از انفجار یا زمین لرزه های کنترل شده شناخته می شوند.

زمین لرزه چگونه به وجود می آید

همانطور که قبل تر در این مقاله ذکر شد، لرزش زمین در هنگام آزاد شدن ناگهانی انرژی از پوسته زمین را، زمین لرزه یا زلزله می گویند،به طور کلی زمین متشکل از سه لایه به نام های پوسته ، گوشته و هسته است که لایه پوسته بیرونی ترین لایه زمین است و نسبت به دو لایه دیگر ضخامت کمتری دارد ، این  لایه بر اثر نیروی وارده از سمت گوشته زمین، بر روی لایه های زیرین شناور است، پوسته زمین از چندین صفحه به هم چسبیده تشکیل شده است که بر اثر نیروی وارد نسبت به هم حرکت میکنند،در اثر حرکت این صفحات که به صفحات تکتونیکی یا زمین‌ساختی معروفند، شکاف هایی درون آنها به وجود می آید که عامل ایجاد زلزله یا زمین لرزه است، این شکاف ها ایجاد شده را گسل می نامند.

کانون زمین لرزه

انرژی ایجاد شده در هنگام وقوع زمین لرزه به صورت امواج متفاوت در همه جهت ها شروع به منتشر شدن میکند، به نقطه ای درون زمین که انرژی از آنجا آزاد میشود کانون زلزله و به تصویر آن نقطه بر روی سطح زمین مرکز زلزله می گویند، همچنین فاصله میان کانون زلزله تا سطح زمین را عمق کانونی زلزله می نامند، زمین لرزه های متفاوت دارای عمق های کانونی مختلف هستند که ممکن است از چند کیلومتر تا چند صد کیلومتر دچار تغییر باشد.

شدت زمین لرزه

یکی از مقیاس های کیفی برای سنجیدن میزان خرابی زلزله ،شدت زمین لرزه است که مورد توجه زلزله شناسان و زمین شناسان قرار می‌گیرد، یکی از معروف ترین مقیاس های سنجیدن شدت زمین لرزه، مقیاس مرکالی است که در آن شدت تکان زمین با تابعیت از احساس انسان ها و موجودات زنده و همچنین تاثیر زمین لرزه بر سازه های مختلف صورت می گیرد، مقیاس مرکالی شامل ۱۲ شدت است.

آثار زمین لرزه

گسیختگی زمین: لرزش و گسیختگی زمین یکی از اصلی‌ترین اثرات زمین لرزه ها هستند که باعث خسارات به ساختمان ها و سازه ها می شوند ،گسیختگی زمین در واقع شکسته شدن سطح زمین در طول گسل است که خطر بزرگی برای سازه های مهندسی مانند سدها، پل ها و همچنین ایستگاه های هسته ای است،در نتیجه برای ساخت پروژه های هسته‌ای و همچنین سازه های کلان مهندسی بهتر است ابتدا با استفاده از نقشه برداری دقیق، از عدم وجود گسل ها مطمئن شد و سپس شروع به ساخت سازه کرد.

رانش و بهمن: فعالیت های آتشفشانی،زمین لرزه های همراه با طوفان شدید ،برخورد موج ساحلی و آتش سوزی منجر به عدم ثبات شیب زمین و خطر بزرگی به نام زمین لغزش یا رانش زمین میشود.

آتش سوزی: زمین لرزه با صدمه زدن به ساختمان ها ، می توانند آسیب جدی به خطوط برق و گاز وارد کند که منجر به آتش سوزی میشود، برای نمونه در زمین لرزه سال ۱۹۰۶ در سانفرانسیسکو فوت افراد بیشتر به وسیله آتش سوزی بود.

روانگرایی خاک: هنگامی که خاک مانند مایع عمل میکند می گویند که خاک دچار روانگرایی شده و این زمانی رخ می دهد که به خاطر لرزش و تکان دانه های اشباع شده به طور موقت استحکام خود را از دست بدهند و از شکل جامد به مایع تبدیل شوند، از نمونه های روانگرایی خاک می توان به زمین لرزه سال ۱۹۶۴ آلاسکا اشاره کرد که باعث شد سازه های بسیاری در زمین فرو روند و در نهایت بر روی خود فرو بریزند.

تاثیرات آب و هوا بر زلزله

برخی افراد معتقدند که در فصل های سرد سال زمین لرزه بیشتر رخ می دهد، اما در حقیقت تغییرات آب و هوایی و فصول سرد سال بر زمین لرزه تاثیری ندارد، از نظر آماری تقریباً تعداد برابری از زلزله و در فصول گرم و سرد سال به وجود آمده است.

وقوع زمین لرزه در شب

یکی از اتفاقاتی که نقش فراوانی در وقوع زلزله ها دارند، جاذبه گرانشی بین ماه و خورشید است که از گذشته تا به حال مورد مطالعه همه محققان علوم زمین شناسی و توپوگرافی بوده است، زمانی که ماه به زمین نزدیک میشود و همچنین هنگامی که ماه کامل است ،تعداد زمین لرزه ها افزایش چشمگیری دارد،بیشتر زلزله شناسان دلیل زلزله های شبانه ایران را اثر جاذبه گرانشی میان ماه و خورشید اعلام کردند.

بزرگترین زلزله های تاریخ ایران

در سال ۱۳۰۲ زلزله ای به بزرگی ۵.۷ کاشمر یکی از شهرستان های خراسان رضوی را لرزاند که در این زمین لرزه ، تقریباً پنج روستا به صورت کامل از بین رفت،این زمین لرزه جان ۷۷۰ نفر را گرفت.

در ۲۲ آذر ۱۳۳۶ زمین لرزه ای به بزرگی ۷.۱ فارسینج یکی از شهرستان های استان کرمانشاه را لرزاند.

در تیرماه سال ۱۳۳۶ زمین لرزه ای بزرگی ۶.۶ سنگچال واقع در استان مازندران را لرزاند که شماره جانباختگان این زلزله ۱۲۰۰ نفر بود.

در شهریور ماه سال ۱۳۴۱ زمین لرزه ای به بزرگی ۷.۲ بویین زهرا یکی از شهرستان های استان قزوین را لرزاند که موجب جان باختن ۱۱ هزار نفر شد، در این زمین لرزه مکان های قدیمی و تاریخی از جمله قلعه رودک از بین رفت.

در تاریخ ۹ شهریور ۱۳۴۷ زمین لرزه ای به بزرگی ۷.۳ دشت بیاض واقع در استان خراسان جنوبی را لرزان.

در تاریخ ۲۵ شهریور ماه سال ۱۳۵۷ بزرگترین زمین لرزه تاریخ ایران به بزرگی ۷.۸ شهر طبس و روستاهای آن را ویران کرد ، زمین لرزه طبس تاکنون قدرتمندترین زلزله است که در تاریخ ایران به ثبت رسیده، کشته های این زلزله بین ۱۵ تا ۲۵ هزار نفر اعلام شد ، این در حالی بود که به دلیل خسارت های فراوان بسیاری از اجساد پیدا نشدند.

در ۳۱ خرداد سال ۱۳۶۹ زمین لرزه ای رخ داد که شهر رودبار در استان گیلان را لرزاند این زمین لرزه به قدری وحشتناک بود که باعث وحشت عمومی شد، در این زمین لرزه ۳۷ هزار نفر جان خود را از دست دادند.

در ۲۰ اردیبهشت ۱۳۷۶ زمین لرزه به بزرگی ۷.۳ روستای اردکول واقع در استان خراسان رضوی را لرزاند، در اثر این زمین‌لرزه ۱۵۶۷ نفر جان خود را از دست دادند.

زمین لرزه ای در ۵  دی ۱۳۸۲ به بزرگی ۶.۶ شهر بم و مناطق اطراف آن را لرزاند که سومین زمین لرزه پرتلفات تاریخ ایران است، در این زمین لرزه ۵۰ هزار نفر کشته شدند.

مقاوم کردن ساختمان ها در برابر زلزله

از آنجایی که وقوع زلزله غیر قابل پیش بینی نیست یکی از راههای در امان ماندن از آسیب و خسارات مقام کردن ساختمان ها در برابر زلزله است ، وزارت راه و شهرسازی به عنوان عامل ساخت و سازها و همچنین مهندسین وظیفه دارند قوانین و آیین نامه ها در ارتباط با زلزله را جدی بگیرند، متاسفانه برخی از افراد به دلیل کاهش هزینه ها در هنگام ساخت و ساز اصولی ایمنی را رعایت نمی کنند، با این کار شاید بتوانند هزینه های ساخت و ساز را کاهش دهند اما به دلیل رعایت نکردن اصول ایمنی احتمال خسارات جانی افزایش می یابد،برخی از روش های مقاوم سازی ساختمان می توان به: طراحی بر اساس اسکلت ساختمان، طراحی بر اساس زلزله خیز بودن منطقه، استفاده از بادبند ها و رعایت درز انقطاع اشاره کرد.

نکات قبل از وقوع زلزله

از آنجایی که زلزله یک حادثه غیر پیش بینی است باید در همه زمان ها برای وقوع آن آماده بود.

• مطالعه و جمع آوری اطلاعات در ارتباط با زمین لرزه و پیامدهای آن
• قطع آب ، برق و گاز که ممکن است در حین زمین لرزه دچار آتش سوزی شوند.
• استفاده از بیمه زلزله برای ساختمان و اموال
• شناسایی مکان های امن برای احداث خانه، محل کار و تحصیل
• پرداختن به آموزش های لازم جهت پناه گرفتن
• به همراه داشتن کیف کمک های اولیه
• در هنگام چیدن وسایل تخت خواب خود را در کنار پنجره قرار ندهید.
• موادی که ممکن است در هنگام زلزله آتش زا  باشند را از اجاق گاز دور کنید.
• وسایلی که بر روی دیوار ها قرار دارند را محکم کنید.
• وسایل سنگین و بزرگ را در کنار دیوارها قرار دهید.

نکات حین وقوع زلزله

اولین کاری که بهتر است در هنگام وقوع زلزله انجام دهید این است که آرامش خود را حفظ کنید.

در مرحله بعدی سعی کنید سریعاً به حالت نشسته بر روی زمین قرار بگیرید و سپس با استفاده از دست یا یک وسیله محکم سر و گردن خود را بپوشانید تا آسیب جدی به آن وارد نشود.

اگر در نزدیکی شما میز تحریر قرار دارد و شما از محکم بودن آن اطمینان دارید می توانید سریع به زیر آن پناه ببرید تا از سر و گردن خود در برابر آسیب دیدگی محافظت کنید.

معمولاً زمین لرزه دوتاسه دقیقه طول می کشد، بهتر است در این مدت از جای خود تکان نخورید و منتظر باشید که زمین لرزه به پایان برسد.

از حرکت کردن و همچنین رفت و آمد در هنگام وقوع زمین لرزه بپرهیزید زیرا ممکن است آسیب جبران ناپذیری برای شما ایجاد کند.

در هنگام وقوع زمین لرزه تا زمانی که از آرام شدن محیط اطلاعی پیدا نکرده اید هرگز از آسانسور ها استفاده نکنید، زیرا ممکن است با قطع برق در آسانسور بمانید.

در هنگام وقوع زمین لرزه هرگز برای پناه گرفتن از تخت خواب استفاده نکنید، زیرا ممکن است با زیاد شدن آوار راه نجات شما سخت تر شود.

نکات ایمنی خارج از منزل در هنگام وقوع زلزله

بهتر است در هنگام وقوع زلزله در نزدیکی ساختمان ها، درختان و همچنین کابل های برق قرار نگیرید.

اگر در جایی که شما ایستاده اید زمین دچار شکاف شد، سعی کنید از آن محیط دور شوید‌.

اگر در هنگام وقوع زمین لرزه در کوچه های باریک و قرار گرفته اید سریعاً آنها را ترک کنید.

بهتر از در حین وقوع زمین لرزه فضای آزادی بروید و مطمئن شوید که تا چند متری خطری شما را تهدید نمی کند.

اگر در حین وقوع زلزله در مرکز تجاری، تفریحی و مغازه ها حضور داشتید سعی کنید از ویترین های شیشه آنها فاصله بگیرید.

اگر در هنگام زلزله در مکانهای عمومی قرار داشتید از هجوم آوردن به سمت درب های خروجی اکیدا خودداری کنید.

اگر در هنگام وقوع زمین لرزه در آزمایشگاه ها حضور دارید سعی کنید از مواد شیمیایی فاصله بگیرید.

نکات ایمنی رانندگی در حین وقوع زلزله

زمانی که زمین لرزه رخ میدهند و شما در داخل ماشین هستید، شاید فکر کنید که ماشین دچار نقص فنی و ایراد شده است، بهتر است در این زمان آرامش خود را حفظ کرده و در مرحله اول فرمان را محکم بگیرید.

در مرحله دوم ماشین خود را به کنار خیابان یا اتوبان ببرید و سعب کنید راه را برای امدادرسان آن باز بگذارید.

سعی کنید ماشین خود را دور از پل ها، ساختمان ها، درختان و کابلهای برق پارک کنید.

از  امن بودن منطقه ای که در آن ماشین را پارک کرده اید مطمئن شوید و تا زمانیکه محیط آرام نشده شروع به رانندگی نکنید.

سعی کنید با استفاده از تلفن همراه یا رادیو پیگیر خبرهای جدید باشید.

نکات بعد از وقوع زلزله

اولین نکته ای که باید بعد از وقوع زلزله به یاد داشته باشید، این است که آرامش و خونسردی خود را حفظ کنید، زیرا زمانی که استرس داشته باشید انرژی خود را از دست میدهید و ذهن شما حساس و خسته  می شود اما با حفظ خونسردی می توانید انرژی بیشتری را در خود ذخیره کنید.

یکی از نکاتی که بسیار مهم و حیاتی است باز گذاشتن راه تنفسی است، سعی کنید اگر در زیر آوار هستید با دست خود،گرد و غبار را از روی صورت کنار بزنید و راه تنفسی دهان و بینی را به صورت کامل باز کنید.

در مرحله سوم با دقت اطراف را نگاه کنید به دنبال یک راه مناسب برای خارج کردن خودتان از زیر آوار بگردید، در صورتی که توانایی تکان خوردن دارید سعی کنید وسایل و اشیا را از اطراف خود دور کنید و خودتان را از زیر آوار بیرون بکشید.

اگر قسمتی از بدن شما دچار آسیب و خونریزی شده است سعی کنید به وسیله لباس خود یا پارچه ای که در اطراف وجود دارد جلوی خونریزی را بگیرید تا امداد شما را پیدا کند.

بعد از آنکه متوجه شدید بیرون برای شما امن است و خطری شما را تهدید نمیکند شروع به تکان دادن دست و پای خود کنید و به فکر پیدا کردن راه خروج باشید.

اگر احتمال می دهید که همچنان در خطر هستید می توانید در یک موقعیت مناسب به نواحی امن تر بروید و با پناه گرفتن در زیر میز های مستحکم امنیت جانی خود را افزایش دهید.

اگر به تلفن همراه دسترسی ندارید از روش های دیگر برای اطلاع رسانی و درخواست کمک استفاده کنید، اگر شما بتوانید به امدادگر ها اطلاع دهید که در زیر آوار هستید خیلی سریع تر می توانند شما را از وضعیت ناخوشایند نجات دهند.

اگر توانستید از زمین لرزه جان سالم به در ببرید و دچار آسیب جدی نشدید ،بهتر است اول موقعیت را بسنجید سپس اگر امن بود به کمک بقیه بروید تا بتوانید جان افراد بیشتری را نجات دهید.

در این مقاله سعی کردیم زمین لرزه، علل ایجاد، انواع زمین لرزه و همچنین آثار آن را برای شما تشریح کنیم در انتهای مقاله برای آشنایی شما سعی کردیم نکات قبل ،بعد و حین وقوع زمین لرزه را شرح دهیم ،امیدوارم که هیچ یک از هموطنان ما درگیر این پدیده طبیعی هولناک نشوند و شرایط سختی را تجربه نکنند، اگر شما به دنبال اطلاعاتی در ارتباط با این پدیده غیر قابل پیش‌بینی هستید، می توانید با مطالعه کردن این مقاله بسیاری از سوال های ایجاد شده در ذهن خود را رفع کنید.